گروه بریکس در پی گسترش و پیوستن کشورهای جدید است، بطوری که در آخرین نشست بریکس در ژوهانسبورگ آفریقای جنوبی پیوستن شش کشور ایران، عربستان، امارات، مصر، اتیوپی و آرژانتین تصویب شد. پس از پذیرش عضویت ایران در معاهده بریکس، کارشناسان و متخصصین بازار نفت سعی دارند از این اتفاق به عنوان یک معجزه در بازار نفت و انرژی ایران یاد کرده و معاهده بریکس را گلوگاهی برای افزایش صادرات نفت ایران می دانند و این ادعا خود را تا افزایش صادرات نفت به بالاتر از دو میلیون بشکه در روز را پیش می برند ، اما آیا بریکس منجی ایران در بازار نفت می شود؟؟؟
خنثی‌سازی تحریم‌های نفتی ایران با پیوستن به بریکس
ایران با عضویت در نهادهایی نظیر بریکس و سازمان همکاری شانگهای که سه قدرت شرقی چین، روسیه و هند نیز در آنها حضور دارند، می‌تواند از فرصتهای بالقوه قابل توجهی برای اقتصاد، انرژی و شرایط ژئوپلیتیک خود برخوردار شود و زمینه را برای متنوع سازی روابط خارجی خود فراتر از اتحادهای منطقه ای کنونی هموار سازد عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس بیان کرده است: در ابتدای فعالیت دولت فروش نفت کشور ۴۰۰ هزار بشکه در روز بود اما با استفاده از ظرفیت همسایگان و هم پیمانان ویژه که در مجموعه شانگهای، یا مهم تر از همه آن ها معاهده بریکس هستند، امروز فروش نفت خام ایران از مرز ۱.۵ میلیون بشکه در روز عبور کرده است و همچنین وی افزود : امروز میزان فروش نفت خام ایران از مرز 1.5 میلیون بشکه در روز نیز عبور کرده است و رشد اقتصادی بخش نفت و گاز در حال رکوردشکنی است که نشان از موفقیت و دیپلماسی موثر اقتصادی در حوزه انرژی کشور دارد ، این عضو کمیسیون برنامه ، بودجه و محاسبات مجلس شورای اسلامی با اشاره به راهبرد و سیاست‌های کلان دولت در زمینه تحول تجارت انرژی ایران و رویکرد خنثی سازی تحریم ها، اظهار کرد: سیاست بنیادی و اساسی دولت توجه به دیپلماسی اقتصادی و استفاده از ظرفیت‌های همسایگان و هم پیمانان ویژه در مجموعه شانگهای، بریکس یا پیمان های منطقه‌ای است و همچنین فروش نفت به گونه ای طراحی شد که نگاه صرفا به رفع تحریم‌ها نباشد، این موضوع به خنثی‌سازی تحریم‌های نفتی کمک زیادی کرد و در این رابطه موثر بود.
نقش ایران در افزایش قدرت نفتی بریکس
اما متقابلاً ایران نیز نقش مهمی در افزایش قدرت نفتی بریکس داشت که با این وجود پیوستن پنج کشور دیگر با اهمیت راهبردی در بخش انرژی و ترانزیت، می تواند قدرت اقتصادی و سیاسی بریکس را دو چندان کند. برای نمونه، در حال حاضر گروه بریکس ۴۱ درصد جمعیت جهان و ۲۴ درصدی تولید ناخالص داخلی جهانی GDP را در اختیار دارد که این سهم با افزودن کشورهای جدید افزایش خواهد یافت.
نقش استراتژیک بریکس در ژئوپلیتیک نفت
پس از گنجاندن سه کشور از بزرگترین صادرکنندگان نفت جهان یعنی عربستان، امارات و ایران در بریکس، عرضه جهانی نفت این گروه از حدود ۲۰ به ۴۰ درصد افزایش خواهد یافت. بر اساس بررسی داده های انرژی جهان در سال ۲۰۲۲ ، این سه کشور با هم ۲۱ درصد از عرضه نفت جهان را به خود اختصاص دادند که در این میان عربستان به تنهایی ۱۳ درصد سهم داشت. همچنین، عربستان سعودی و روسیه به عنوان رهبران ائتلاف اوپک پلاس بیش از یک چهارم از نفت جهان را به خود اختصاص می دهند و در این میان شاید می توان اظهار کرد که اهمیت ژئواکونومیکی ایران نسبت به سایر کشورها بیشتر باشد. زیرا، ایران دومین ذخایر گاز جهان و منابع بالای نفت را در اختیار داشته و با ۱۳ کشور مرز مشترک دارد. علاوه بر این، بخش مهمی از کریدورهای ترانزیتی بین المللی است و به دریای خزر، خلیج فارس و مناطق آسیای مرکزی و قفقاز دسترسی استراتژیک دارد. با توجه به اینکه بریکس به نوعی شامل بزرگترین تولیدکنندگان نفت مانند روسیه و بزرگترین مصرف کننده مانند چین و هند را شامل می شود، ایران می تواند در تولید و صادرات نفت یا حتی ترانزیت آن مانند انتقال نفت روسیه به هند نقش مهمی داشته باشد ، ایران بخش کلیدی کریدور شمال جنوب INSTC)) است که سازمان اکو، آسه آن ، اتحادیه اروپا ، هند ، آسیای مرکزی ، خاورمیانه ، شورای همکاری خلیج فارس و اروپا را به هم متصل میکند. با کمک بریکس و با عملیاتی شدن INSTC ، ایران می تواند سالانه حدود ۲۰ میلیارد دلار از ترانزیت از این مسیر درآمد کسب کند. یعنی تهران می تواند خود را در چهارراه تجارت با بریکس قرار دهد و از طریق طرح کمربند و جاده چین نقش بزرگتری ایفا کند. تجارت درون بریکس نقش استراتژیک بی سابقه‌ای در ژئوپلیتیک نفت پیدا کرده است، زیرا با روند کنونی نظم جهانی انرژی به دو بلوک تقسیم می شود.
کنترل مهم ترین آبراه ترانزیت نفت
ایران با پیوستن به معاهده بریکس می تواند مهم ترین آبراه ترانزیت نفت را کنترل کند چرا که گنجاندن ایران در گروه بریکس کنترل ژئوپلیتیکی بر ترانزیت نفت را نیز تقویت میکند. باید توجه داشت که ایران کنترل تنگه هرمز را در اختیار دارد که یکی از آبراه های مهم و استراتژیک محسوب می شود و هیچ مکانی در جهان به اندازه تنگه هرمز برای عرضه جهانی نفت به ویژه پس از جنگ اوکراین اهمیت ندارد ، تنگه هرمز در جنوب خلیج فارس قرار دارد و از شمال با ایران و از جنوب با عمان همسایه است. بخش زیادی از تجارت کشورهای واقع در سواحل خلیج فارس به تنگه هرمز متکی است و یک پنجم تجارت نفت و یک چهارم تجارت گاز طبیعی مایع جهان از طریق این تنگه صورت می گیرد. حدود ۱۰ درصد کل واردات نفت آمریکا نیز از این تنگه عبور میکند. از همین روی، اداره اطلاعات انرژی آمریکا، تنگه هرمز را «مهم ترین کریدور ترانزیت نفت» در جهان توصیف می کند. بنابران، گروه بریکس می تواند از طریق ایران به مهمترین آبراه ترانزیت نفتی جهان دسترسی و کنترل داشته است. از سال گذشته، هشدارها مبنی بر تقویت حضور شرکت‌های چینی در نزدیکی تنگه هرمز افزایش یافته که احتمالاً خطر درگیری با ایالات متحده را در یکی از شلوغ ترین کریدورهای حمل و نقل نفت جهان را تقویت می کند. در همین راستا، پکن میلیاردها دلار در خطوط لوله و پایانه های ذخیره سازی نفت در حاشیه خلیج فارس سرمایه گذاری کرده است که این امر نگرانی مقامات امنیت ملی ایالات متحده را برانگیخته است. زیرا می‌تواند نفوذ چین، از بنیان گذاران بریکس را در تنگه هرمز افزایش دهد. علاوه بر این، چین منافع عمده ای در تنگه هرمز دارد، زیرا یکی از بزرگترین واردکنندگان نفت است و حدود ۲۵ درصد نفت صادراتی روزانه از طریق تنگه هرمز روانه بازار چین می‌شود.
دلار زدایی گروه بریکس از مبادلات نفتی
از طرفی دیگر ایران با پیوستن به معاهده بریکس قادر به دلار زدایی از نفت شد چرا که تسلط دلار بر بازارهای مالی نیز همواره مورد اعتراض کشورهای مخالف و حتی هم پیمانان ایالات متحده شده است، چون امتیازات ویژه به واشنگتن می دهد. از همین روی، یکی از اهداف بریکس تضعیف جایگاه دلار در تجارت جهانی است که یکی از مهمترین بخش آن حذف دلار از مبادلات نفتی است. در سال‌های اخیر کشورهای روسیه، ایران و چین نقش مهمی در دلار زدایی از اقتصاد خود داشته اند که اکنون می توانند آن را به سایر کشورها تعمیم دهند. ایران، امارات، مصر و عربستان سعودی وزن سنگینی در صادرات انرژی دارند و بنابراین نقش آنها در روند دلار زدایی مهم خواهد بود. بطوری که ایران در فروش نفت خود به چین از ارزهای ملی استفاده می کند، یا عربستان اخیرا اعلام آمادگی کرده که بخشی از بهای نفت خود را به یوآن چین دریافت کند. همچنین، در هفته گذشته امارات به عنوان یکی از شرکای راهبردی ایالات متحده اعلام کرد که دلار را از قراردادهای نفتی خود با ۱۵ کشور جهان حذف خواهد کرد. البته، قبال تحریم‌های غرب علیه روسیه به این روند کمک کرده است، به طوری که هند معاملات خود را به درهم امارات، یوان چین و روپیه محلی تسویه می کند.
دلار زدایی از سیستم های مالی با افزایش قدرت اقتصادی گروه بریکس
رئیس مؤسسه مطالعات بین المللی انرژی با اشاره به فرصتهای اقتصادی و سیاسی ایران با عضویت در بریکس گفت: عضویت در بریکس می تواند در افزایش سهم ایران در بازار نفت و توسعه تراکنش های مالی و دلار زدایی از سیستم های مالی مؤثر باشد، اما مهم ترین فرصت حضور در بریکس، افزایش قدرت ایران در چانه زنی‌های بین المللی خواهد بود ، اگرچه عضویت در بریکس می‌تواند در افزایش سهم ایران در بازار نفت و توسعه تراکنش های مالی مؤثر باشد، مهمترین فرصت حضور در بریکس، افزایش قدرت ایران در چانه زنی های بین‌المللی خواهد بود و همچنین وی با اشاره به اینکه در کوتاه مدت ایران می‌تواند از فرصت عضویت در بریکس برای افزایش سهم بازار نفت خود بدون نیاز به تراکنش های دلاری استفاده کند و با بهره گیری از این سیستم تراکنش به منابع صادراتی خود نیز دسترسی داشته باشد، گفت: در بریکس نظاماتی در حال ایجاد است که می‌توانیم همکاری‌های خود را با ارزهای ملی و سیستمی اصلاح کنیم و این ارزهای ملی قابل تبادل با یکدیگر باشند و تجارت را برای ایران تسریع کنند. موضوعی که حتی از افزایش سهم بازار ایران نیز مهم تر خواهد بود.
بازار تقاضا روبه رشد گروه بریکس
ایران با واقع شدن در مرکز استراتژیک انرژی و با در دست داشتن دومین منابع گاز طبیعی جهان و همچنین بدلیل جز پنج کشور مهم دنیا در تولید نفت ، جایگاه مهمی را در مبحث انرژی به خود اختصاص داده است. بر همین اساس به منظور بهره جستن از این قابلیت خود نیازمند داشتن شرکایی استراتژیک می باشد.از این رو گروه بریکس به ویژه چین و هند با بازار تقاضای رو به رشد خود برای انرژی در کنار جایگاه تاثیر گذار این کشورها در نظام جهانی، از اهمیت ویژه ای برخوردارند.
در پایان ذکر این نکته ضروری است که ایران می‌تواند از فرصت عضویت در بریکس برای افزایش سهم بازار نفت خود بدون استفاده از تراکنش‌های دلاری استفاده کند و با استفاده از این سیستم تراکنش به منابع صادراتی نفتی خود نیز دسترسی داشته باشد. در بریکس نظام‌هایی در حال ایجاد است که می‌توانیم تعاملات خود را با ارزهای ملی و سیستمی اصلاح کنیم و این ارزهای ملی قابل تبادل با یکدیگر باشند و تجارت در بازار نفت و انرژی را نیز برای ایران تسریع کنند؛ موضوعی که حتی از افزایش سهم بازار ایران نیز مهم‌تر خواهد بود.
امیرحسین زارعی ؛ پژوهشگر دفتر مطالعات راهبردی رونق تولید
