صنایع و کشاورزان با حمایت قانون روانه بازار پساب بورس انرژی شوند

بحران آب در کشور هر ساله شدت بیشتری به خود می‌گیرد. کاهش بارندگی و عدم بهینه‌سازی مصرف در شدت گرفتن این بحران طی سال‌های اخیر اثرگذار بوده است. درحالی که افت متوسط بارندگی سالانه قابل رفع شدن نیست. می‌توان با بهینه‌سازی مصرف و استفاده چندباره از آب‌های مصرفی بازچرخانی و تصفیه شده(پساب) برای کشاورزی و صنعت بخش عمده بحران آب در کشور را مرتفع کرد. با این وجود گسترش مصرف پساب در بخش کشاورزی و صنایع در وهله ابتدایی نیاز به شکل‌گیری بازار رسمی فروش پساب و در گام‌های بعدی نیاز به وجود الزامات قانونی و مشوق‌های حمایتی از سوی دولت برای کشاورزان دارد. در سال 1403 و در راستای اجرای قانون برنامه هفتم توسعه پساب در بورس انرژی ایران پذیرفته شد و اولین گام برای گسترش مصرف پساب در بخش کشاورزی و صنعت برداشه شد. طی 4 ماهه از نیمه آبان تا نیمه اسفند 115 میلیون متر مکعب پساب در بورس انرژی ایران عرضه شد. این پساب تنها مربوط به تصفیه‌خانه‌های شهر تهران بوده و در صورت تدوین الزامات قانونی برای سوق صنایع و بخش کشاورزی برای استفاده از پساب، امکان عرضه به مراتب بیشتر از سوی سایر شرکت‌های فاضلاب شهری وجود دارد.

رفع بحران کم آبی با بهره‌گیری از پساب تصفیه شده در کشاورزی

80 تا 90 درصد مصرف آب در ایران مربوط به بخش کشاورزی است. این سهم در دهه‌های قبل حتی بیش از 90 درصد نیز بوده اما با تغییرات هر چند محدود انجام شده در شیوه کشاورزی در کشور اندکی کاهش یافته و برآوردها از آن حکایت دارد که در حال حاضر سهم بخش کشاورزی از کل مصرف آب در کشور در حدود 85 درصد است. این رقم با در نظر گرفتن میزان منابع آبی در کشور و برداشت محصولات کشاورزی بسیار قابل توجه بوده و نشان از هدررفت بالای آب دارد. درحالی بخش کشاورزی در کشور میزان مصرف بالایی از آب را به خود اختصاص داده و درواقع مصرف آب در این بخش با استانداردهای جهانی تطبیق ندارد که ایران دارای اقلیمی خشک بوده و میزان بارندگی‌ها در کشور طی یک دهه قبل حدود 12 درصد کاهش یافته و تجمیع این موارد، بحران آب در ایران را هر ساله جدی‌تر می‌کند.

تغییر شیوه‌های آبیاری و درواقع افزایش بهره‌وری می‌تواند اثر کاهنده قابل توجهی بر میزان مصرف آب در بخش کشاورزی برجای بگذارد؛ با این وجود کشاورزی حتی با شیوه‌های مدرن نیز در رده کارهای با مصرف بالای آب شمرده می‌شود. بنابراین برای رفع بحران کم آبی در کشور به چاره‌اندیشی فراتر از افزایش بهره‌وری آب در بخش کشاورزی نیاز است.

جمع‌آوری و تصفیه آب‌های مصرفی و استفاده از پساب تصفیه شده در بخش کشاورزی راهکار اصلی و بلند مدت برای رفع بحران کم‌آبی در کشور است. در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای افزایش بهره‌وری آب در بخش کشاورزی در ایران انجام شده است. این تلاش‌ها شامل اصلاح الگوی کشت، استفاده از فناوری‌های مدرن آبیاری، ارتقاء مدیریت منابع آب و توجه به صرفه‌جویی در مصرف آب در کشاورزی می‌شود. این گونه اقدامات سهم بخش کشاورزی از مصرف آب در کشور را بیش از 90 درصد به حدود 80 درصد رسانده است. استمرار اجرای این اقدامات و ترویج آن در تمامی سطوح زیرکشت ضروری بوده اما کافی نیست. در این شرایط استفاده از پساب‌های تصفیه شده می‌تواند گام پایانی برای کاهش مصرف در بخش کشاورزی باشد.

طی سال‌های اخیر با ایجاد سیستم‌های جمع‌آوری آب‌های مصرفی و سطحی در اغلب شهرهای کشور و تصفیه این آب، دسترسی به پساب تصفیه شده امکان‌پذیر شده است. این موضوع اولین گام برای استفاده از پساب در بخش کشاورزی و حرکت به سمت حل بحران آب در کشور است.

عرضه 137,800 میلیون مترمکعب پساب در بورس انرژی

راه‌اندازی بازاری جامع و شفاف با دسترسی آسان برای عرضه و فروش پساب تصفیه شده به متقاضیان، گامی مهم برای مدیریت مصرف آب در کشور شمرده می‌شود. در اردیبهشت امسال پساب در بورس انرژی ایران پذیرفته شد و از نیمه آبان نیز بورس انرژی هر سه‌شنبه به شکل مستمر میزبان عرضه پساب تصفیه شده از سوی شرکت آب و فاضلاب تهران است.

شکل‌گیری بازاری شفاف برای فروش آب‌های نامتعارف، وظیفه‌ای است که طبق برنامه هفتم وزارت نیرو بر عهده وزارت نیرو گذاشته و خوشبختانه در سال ابتدایی این قانون این وظیفه تا حدی اجرایی شد. راه‌اندازی معاملات پساب در بورس انرژی ایران علاوه بر ایجاد شفافیت در قیمت‌گذاری، می‌تواند به توزیع عادلانه آب، کاهش مصرف بی‌رویه و ایجاد تعادل عرضه و تقاضا در زمینه این کالای استراتژیک کمک کند. همچنین عرضه پساب می‌تواند زمینه‌ساز توسعه ابزارهای مالی شود.

بررسی داد‌های رینگ داخلی بازار فیزیکی بورس انرژی ایران از عرضه مجموعا 137 میلیون 800 هزار متر مکعب پساب تصفیه شده معادل 137,800 میلیون تن از این محصول حکایت دارد. از کل عرضه انجام شد 10 میلیون متر مکعب در روز 24 اردیبهشت ماه و مابقی از نیمه آبان تا نیمه اسفند یعنی بازه 4 ماهه به شکل مستمر و هفتگی انجام شده است.

شرکت فاضلاب تهران عرضه‌کننده این پساب بوده و از نیمه آبان هر هفته به شکل مستمر پساب تصفیه‌شده در تصفیه‌خانه‌های فاضلاب شهری شامل تصفیه‌خانه فیروز بهرام، تصفیه‌خانه جنوب تهران، تصفیه‌خانه زرگنده، تصفیه‌خانه قیطریه، تصفیه‌خانه صاحبقرانیه را در رینگ داخلی عرضه کرده است. تحویل پساب در پشت درب تصفیه خانه فاضلاب انجام می‌شود. برداشت پساب به صورت تانکری و خط انتقال میسر است.

با این وجود زمانی کشاورزان متمایل به خرید پساب و مصرف آن برای آبیاری محصولات خود می‌شوند که از سویی قیمت این پساب و آب‌های سطحی برابری منطقی داشته باشد و از سوی دیگر این تغییر رویکرد ضروری در گام‌های ابتدایی نیاز به الزامات قانونی و حمایت‌های دولتی دارد.

الزام صنایع آب‌بر به مصرف پساب

میزان مصرف آب در صنعت به مراتب کمتر از مصرف آب در بخش کشاورزی است. با این وجود صنایع و به خصوص صنایع آب‌بر نظیر بخش فولاد سهمی مهم از مصرف آب دارند و نمی‌توان به سادگی از سهم این واحدها در مصرف منابع آبی کشور گذشت.

 آمارهای وزارت نیرو نشان می‌دهد برای تولید هر تن فولاد حدود 230 هزار لیتر آب مصرف می‌شود، مهم‌ترین موارد مصرف آب در صنعت فولاد عبارتند از خنک‌کاری، منبع بخار مورد استفاده در فرآیند تولید یا نیروگاه‌های برق، فرو نشاندن و پاک‌سازی غبارها و گازهای آلوده‌کننده، تمیزکاری سطوح و زدودن پوسته‌های اکسیدی، محلول‌های خطوط اسیدشویی و… .

با در نظر گرفتن تولید سالانه 30 تن فولاد در کشور، این صنعت سالانه حدود 700 میلیون متر مکعب آب مصرف می‌کند که رقم قابل توجهی به شمار می‌رود. در عین حال باید توجه کرد که بخش عمده‌ای از واحدهای فولادی کشور بدون در نظر گرفتن آمایش سرزمینی و در مناطق خشک احداث شده‌اند و بنابراین تامین آب این واحدها از منابع سطحی به شدت بر اقلیم قرارگیری آن‌ها آسیب‌زا خواهد بود.

با توجه به بحران تامین آب در کشور واحدهای فولادی باید به سمت بهره‌وری بیشتر مصرف آب و جایگزینی پساب با منابع آبی اولیه حرکت کنند. برخی واحدهای فولادی که عمدتا در زمره فولادسازان بزرگ هستند، در سال‌های گذشته نسبت به احداث تصفیه‌خانه فاضلاب و بازچرخانی آب به منظور تامین بخشی از نیاز مصرفی خود اقدام کرده‌اند. با این وجود همچنان سهم آب بازچرخانی شده در تامین آب مورد استفاده در واحدهای فولادی اندک است. در این شرایط تشویق و الزام واحدهای فولادی برای تامین آب از منابع پساب تصفیه شده امری ضروری برای حفظ منابع آبی کشور است.

درحالی برای تولید سالانه 30 میلیون تن فولاد به حدود 700 میلیون مترمکعب آب نیاز است که تنها شرکت فاضلاب تهران در بازه 4 ماهه از نیمه آبان تا نیمه اسفند حدود 115 میلیون متر مکعب پساب تصفیه شده در بورس انرژی ایران عرضه کرده است. این ارقام به خوبی موید آن است که شرکت آب و فاضلاب از عهده تامین پساب واحدهای فولادی در اغلب نقاط کشور برمی‌آید. با این وجود استفاده تمامی فولادسازان از پساب نیاز به الزلمات قانونی دارد. رونق بازار پساب در ابتدای کار نیاز به الزامات قانونی و تکلیف صنابع به جایگزینی پساب به جای سایر منابع آبی دارد. این موضوع مطالبه جدی برای کشور در شرایطی است که هر روز بحران کم آبی در کشور شدت بیشتری به خود می‌گیرد.